Ówczesny rzecznik Praw Obywatelskich Adam Bodnar opublikował Raport Krajowego Mechanizmu Prewencji Tortur “Prawa mieszkańców domów pomocy społecznej. Jak wspólnie zadbać o godne życie osób starszych, chorych i z niepełnosprawnościami”. Raport został opublikowany w lipcu 2017 roku. Wizytatorzy KMPT przeprowadzili łącznie 146 wizytacji w DPS-ach, w swoim raporcie uwzględnili najważniejsze problemy z jakimi mierzą się placówki i sposoby na ich rozwiązanie.
Pierwszy rozdział poświęcony jest opiece nad osobami niesamodzielnymi. Wynika z niego, że osoby niesamodzielne stanowią osoby starsze, z niepełnosprawnościami i chorobami przewlekłymi. Takie osoby mogą mieć problem z samodzielnym zaspokajaniem swoich życiowych potrzeb. Opiekę nad nimi sprawują głównie członkowie ich najbliższej rodziny. Jednak społeczeństwo polskie się starzeje. Co raz bardziej wzrasta odsetek osób starszych, w połączeniu z niską dzietnością. GUS prognozuje, że w 2050 osób w wieku 65 lat i więcej będzie dwukrotnie więcej niż w 2013 roku. Ich procentowy udział w ogólnej populacji będzie wynosił 32,7 %. Według ekspertów, ze względu na zaistniałą sytuację bardzo ważne będzie stworzenie pełnego systemu świadczeń opiekuńczych, w miejscu, które zamieszkuje dana osoba. Aktualnie znaczącą rolę w zapewnieniu opieki osobom, które nie są w stanie samodzielnie zaspokajać swoich podstawowych potrzeb życiowych, odgrywają placówki pobytu stałego. Są to między innymi:
domy pomocy społecznej, rodzinne domy pomocy, zakłady opiekuńczo – lecznicze. Obecnie powstaje bardzo dużo prywatnych placówek, które cieszą się coraz większą popularnością.

Zaznaczony został tutaj również fakt współpracy szpitali z domami opieki, brak jest płynnego przepływu informacji. Pacjenci, którymi nie ma się kto zająć, z zaleceniem stałej opieki trafiają do DPS. Niestety bardzo często placówki oraz ich pracownicy nie są przygotowani na takie przypadki. Działalność Rzecznika Praw Obywatelskich, w obszarze czuwania nad odpowiednim traktowaniem pensjonariuszy placówek stacjonarno-opiekuńczych, przybiera różnego rodzaju formy. Umożliwione jest składanie skarg przez mieszkańców placówki lub ich bliskich, bezpośrednio do RPO lub na podstawie doniesień medialnych Rzecznik sam zleca kontrolę takiego DPSu. Dzięki temu, że Polska przyjęła “Protokół Fakultatywny do Konwencji ONZ w sprawie zakazu stosowania tortur oraz nieludzkiego i poniżającego traktowania”, został powołany Zespół Krajowego Mechanizmu Prewencji. Celem działania Zespołu jest zapobieganie poniżającemu traktowaniu ludzi i stosowaniu tortur, prowadzenie wizytacji i kontroli.
Po tragedii jaką była II Wojna Światowa, międzynarodowe władze doszły do wniosku, że aby skutecznie przeciwdziałać łamaniu praw człowieka, należy wypracować ogólnonarodowe prawo, które będzie obowiązywać we wszystkich państwach. Zapis o zakazie tortur i poniżającego traktowania ludzi znalazł się między innymi, w takich dokumentach jak: Powszechna Deklaracja Praw Człowieka z 1948 roku, Konwencjach Genewskich z 1949 roku, Międzynarodowym Pakiecie Praw Osobistych i Politycznych z 1966 roku oraz w art.40 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku. W Konstytucji brzmi on “Nikt nie może być poddany torturom ani okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu i karaniu. Zakazuje się stosowania kar cielesnych.” Najważniejszym dokumentem w Unii Europejskiej odnoszącym się do praw człowieka, a pod którym podpisało się 47 państw, jest Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Już w trzecim artykule Konwencji zawarty jest zapis o zakazie torturowania. Skargi złamania praw człowieka rozpatruje Europejski Trybunał Praw Człowieka, który stoi na straży przestrzegania praw zawartych w Konwencji. 17 stycznia 2012 roku Europejski Trybunał Praw Człowieka stwierdził naruszenie art. 3 Konwencji, przez bułgarski dom opieki. Skarżący zgłosił, że budynek był brudny, zimny i nieprzystosowany. Posiłków było mało i złej jakości, pensjonariusze nie mieli zapewnionej wystarczającej ilości ubrań, ich rzeczy osobiste znikały, w pokoju mieszkało dużo więcej osób niż pozwalają na to przepisy. Warunki toalet i łazienek oraz higiena mieszkańców była dramatyczna. Skarżący sprawę wygrał. Jest to jeden z wielu przykładów spraw, którymi zajmuje się Trybunał. Analizując jego wyroki, można zauważyć, że w dalszym ciągu, w Europie, łamane są podstawowe prawa człowieka i stosowane tortury.
Tortury Konwencja definiuje jako “ każde działanie, którym jakiejkolwiek osobie umyślnie zadaje się ostry ból lub cierpienie, fizyczne bądź psychiczne, w celu uzyskania od niej lub od osoby trzeciej informacji lub wyznania, w celu ukarania jej za czyn popełniony przez nią lub osobę trzecią albo o którego dokonanie jest ona podejrzana, a także w celu zastraszenia lub wywarcia nacisku na nią lub trzecią osobę albo w jakimkolwiek innym celu wynikającym z wszelkiej formy dyskryminacji, gdy taki ból lub cierpienie powodowane są przez funkcjonariusza państwowego lub inną osobę występującą w charakterze urzędowym lub z ich polecenia albo za wyraźną lub milczącą zgodą”.
W Polsce Krajowy Mechanizm Przeciwko Torturom ma charakter prewencyjny. Wizytacje są niezapowiadane, mają jednakowo metodologiczny przebieg. Wizytatorzy analizują, czy przestrzegane są prawa, diagnozują nieprawidłowości oraz tworzą plany rozwiązania potencjalnych problemów. Pierwszy etap wizytacji polega na ustaleniu kompetentnych członków składu zespołu. Przeważnie zespół składa się z czterech osób, w tym z osoby koordynującej. Wizytacja trwa od jednego do trzech dni, w zależności od zachodzących problemów i wielkości placówki. Na samym początku wizytatorzy przeprowadzają rozmowę z kierownictwem, później oglądają wszystkie pomieszczenia w placówce oraz potencjalny teren, który do niej należy. Kolejnym etapem jest przeprowadzenie rozmów z pensjonariuszami. Mogą się one odbywać grupowo lub pojedynczo. Następnie wizytatorzy rozmawiają z członkami personelu i analizują dokumentację placówki. Ostatnim etapem, który ma miejsce w placówce jest przedstawienie kierownictwu poszczególnych, potencjalnych uwag. Raport powizytacyjny zawiera szczegółowe informacje o wynikach kontroli. Brane są tutaj takie obszary jak sposób traktowania pensjonariuszy, warunki bytowe, zapewnienie odpowiedniej opieki medycznej, utrzymywanie kontaktu ze światem zewnętrznym oraz działalność kulturowo-terapeutyczna, która powinna mieć miejsce w danej placówce. W ostatnim rozdziale zawarte są zalecenia. Raport wysyłany jest do dyrektora danej placówki oraz do organów, które sprawują nadzór nad nią. KMPT w latach 2008- 2016 przeprowadzili 145 wizytacji w domach pomocy społecznej.
W rozdziale 6 raportu, są zawarte wyniki wizytacji w domach pomocy społecznej. Najwięcej wizytacji przeprowadzono w województwie mazowieckim w liczbie 22. Pierwszym zastrzeżeniem jakie dostrzegali kontrolujący jest brak systemu, który by kontrolował legalność pobytu podopiecznych w danej placówce, skierowanych na podstawie orzeczenia sądowego. Człowiek może być skierowany do DPSu przymusowo przez sąd, w przypadku, gdy nie jest w stanie samodzielnie zaspokajać swoich podstawowych potrzeb życiowych oraz gdy nie może liczyć na pomoc ze strony innych osób np. członków rodziny i nie jest w stanie wyrazić zgody na pobyt w DPS. Aktualnie kontrola legalności pobytu na podstawie orzeczenia, opiera się jedynie na sprawdzeniu, czy w placówce jest kopia dokumentu, w którym sąd skierował daną osobę do placówki. Nie ma żadnych działań, które podejmowane by były w celu weryfikacji, czy dana osoba w dalszym ciągu potrzebuje przebywania w placówce. Jeżeli ona sama lub jej przedstawiciel nie wystąpi o zmianę orzeczenia, jej pobyt przymusowy w DPS może trwać nawet do jej śmierci, często bez uzasadnionych ku temu podstaw. Kolejnym zaniedbanym aspektem jest brak sądowej kontroli w domach pomocy. Ujawnione zostały przypadki, gdy osoba umieszczana jako ubezwłasnowolniona w domu pomocy, została ubezwłasnowolniona tuż przed zamieszkaniem w placówce. Nasuwa to wnioski, że nie została tam umieszczona ze względu na swoją niesamodzielność, ale ze względu na chęć “pozbycia się” jej przez opiekuna prawnego. Zdarzyło się, że mieszkańcy DPSu skarżyli się, działania podjęte w celu ubezwłasnowolnienia, zostały zapoczątkowane tylko przez to, że posiadały mieszkanie lub dom, z którego ktoś chciał ich się pozbyć. Osoba ubezwłasnowolniona nie może sama wnosić do sądu o zmianie orzeczenia nakazującego pobytu w placówce http://opelz-blog.de/bokstaven-u/index.html , może to zrobić jedynie jej opiekun prawny. W takich przypadkach może dochodzić do wielu nadużyć.
Przeprowadzone kontrole ujawniły, że pensjonariusze domów pomocy społecznej często mają bardzo mało możliwości na wyjścia poza placówkę. Zdarzało się, że personel zniechęcał podopiecznych do wyjść, wyjścia były możliwe tylko z okazaniem przepustki lub całkowicie niemożliwe. Stosowane w wizytowanych placówkach ograniczenia wyjścia, można uznać za niezgodne z prawem. KMPT zaleca uregulowanie prawnie tej sfery. Z jednej strony są osoby, dla których samodzielne wyjście z DPS było by niemożliwe lub niebezpieczne, jednak są również tacy pensjonariusze, do których wyjść nie ma żadnych zastrzeżeń. Brak jest jednak ustawowych regulacji w tym zakresie. Należy zaznaczyć dodatkowo, że nawet jeżeli osoby są na tyle niesamodzielne, że nie powinny opuszczać DPS to nie można dopuścić, aby były zamykane w swoich pokojach, bez możliwości ich opuszczania.
Kolejną sprawą budzącą niepokój wizytatorów KMPT jest sytuacja osób ubezwłasnowolnionych. W domach pomocy społecznej dochodzi do takich sytuacji jak podawanie osobom ubezwłasnowolnionym, bez ich zgody i wiedzy, tabletek antykoncepcyjnych, wydzielania im ilości wypalanych papierosów, czy nawet zapoznania z przepisami i prawami obowiązującymi w danej placówce, tylko opiekuna prawnego osoby, z pominięciem mieszkańca. Osoba ubezwłasnowolnione to głównie osoby z niepełnosprawnością intelektualną lub z chorobami psychicznymi. W wyniku kontroli ujawniono, że opieka nad osobami bezwłasnowolnymi często jest nadmierna, ograniczająca ich wolność. Przykładem takiej sytuacji, użytym w raporcie jest sytuacja jednej z pensjonariuszek DPS w Otwocku. Przed umieszczeniem w placówce kobieta sama, bez trudności, przemieszczała się po mieście. Natomiast teraz nie ma możliwości opuszczenia DPSu bez opiekuna, pomimo że jej stan zdrowia się nie pogorszył. Autorzy raportu wyraźnie zaznaczają, że fakt ubezwłasnowolnienia, nie czyni z miejsca osoby nie rozumiejącą sytuacji, w której się znajduje. Zastrzeżenia budzi również sytuacja, w której pracownik domu pomocy pełni funkcję opiekuna prawnego osoby zamieszkującej. Opiekun prawny ma za zadanie monitorować, czy dana osoba, ma zapewnione wszystkie niezbędne rzeczy i odpowiednie warunki. Trudno oczekiwać, aby pracownik był w pełni obiektywny, ponad to często dochodzi do nadużyć w obszarze sprawowania pieczy nad majątkiem osoby ubezwłasnowolnionej. KMPT zaleca uregulowanie przepisów prawnych dotyczących osób ubezwłasnowolnionych, tak aby nie były one krzywdzące i niejasne, jak są aktualnie.
Kolejnym problemem, który wyszedł podczas wizytacji, jest brak dostatecznego wsparcia w postaci opieki psychologicznej i psychiatrycznej, dla mieszkańców domów pomocy społecznej. Do takich placówek często trafiają osoby po wielu trudnych przejściach lub samo umieszczenie w placówce wiąże się z wieloma osobistymi dramatami. Towarzyszy temu żal po stracie bliskich, poczucie osamotnienia, zaburzona jest podstawowa potrzeba bezpieczeństwa. Zapewnienie właściwej opieki psychologicznej powinno być priorytetem. Wymiar czasu pracy psychologa w DPS powinien być tak zaplanowany, aby były możliwe indywidualne i grupowe zajęcia oraz konsultacje. Psycholog mógłby pomóc osobie zadomowić się w placówce, zintegrować społeczność oraz pomóc rozwiązywać indywidualne problemy pensjonariuszy, związane np. z wiekiem, niepełnosprawnością. Obowiązujące w tym zakresie są niejasne i wskazują na niekonsekwencję przy ich tworzeniu, pokazują również dyskryminację osób z niepełnosprawnością intelektualną. Jak wskazują wizytatorzy nie ma przepisu, który by zobowiązywał władze DPSów, do zapewnienia osobom w podeszłym wieku i z przewlekłymi chorobami somatycznymi kontaktu z psychiatrą. A według ekspertów jest to bardzo istotna kwestia, która co jest wysoce prawdopodobne, mogłaby podnieść jakość życia mieszkańców.
Wątpliwości, które zostały zawarte w kolejnym podrozdziale dotyczyły stosowania przymusu bezpośredniego i pomieszczeń, które były do tego przeznaczone. W wielu placówkach pokoje były niezabezpieczone i niedostosowane, znajdowały się w nich przedmioty, które mogły w bezpośredni sposób zagrażać zdrowiu mieszkańca. Innym problemem, którzy zauważyli wizytatorzy było nadużywanie alkoholu przez pensjonariuszy i brak radzenia sobie z tym problemem przez władze DPSów. Wiąże się to z wieloma problemami, do których tam dochodzi np. awantury, ubliżanie i naruszanie nietykalności cielesnej współmieszkańców i członków personelu. Konieczne często jest wtedy wzywanie policji, co skutkuje późniejszym brakiem zaufania i oporem ze strony beneficjenta. Brak jest korzystnych dla oby stron zabezpieczeń i sposobów rozwiązań. Jednak należy zaznaczyć, że wiele placówek w Polsce radzi sobie dobrze z tym problemem. W DPS w Pleszewie stworzono specjalny pododdział dla osób z chorobą alkoholową, w innym miejscu prowadzone są specjalne grupy wsparcia AA dla takich pensjonariuszy. Kolejnym aspektem, który budzi wątpliwości KMPT jest stosowanie monitoringu wizyjnego, brak jest odpowiednich zapisów regulujących jego funkcjonowanie. Kontrowersje budzi dodatkowo montowanie atrap kamer w DPSach, które mogą wprowadzać człowieka w fałszywe poczucie bezpieczeństwa.
Dalsza część raportu poświęcona jest nadużyciom i przypadkom złego traktowania pensjonariuszy. W jednym z monitorowanych DPSów wobec mężczyzny codziennie stosowany był przymus bezpośredni, bez próby zastosowania jakiś innych metod. W innej placówce pensjonariusze byli kładzeni na odpoczynek nocny około godziny 16.
Na końcu raportu zostały zamieszczone opisy obszarów, które powinny zostać poprawione. Są to: kierowanie i pobyt w domach pomocy społecznej, traktowanie mieszkańców przez personel domów pomocy społecznej, prawo do opieki zdrowotnej, dokumentowanie przymusu bezpośredniego, dyscyplinowanie.
Wizytacje w Domach Pomocy Społecznej są niezwykle ważne i znaczące. Dzięki nim można zauważyć i sprawdzić w jaki sposób funkcjonują dane placówki, a w konsekwencji polepszyć jakoś życia osób tam mieszkających. Raport KMPT w czytelny i klarowny sposób obrazuje sytuacje jakie mają miejsce w kontrolowanych DPSach i pomaga dostrzec obszary wymagające poprawy.

Opracowanie: A. Pawęska

Bibliografia:

Krajowy Mechanizm Prewencji Tortur, Prawa mieszkańców domów pomocy społecznej. Jak zadbać o godne życie osób starszych, chorych i z niepełnosprawnościami? Lipiec 2017.